Blog Arjan Berkhuysen, juni 2024
Een wetenschapper over natuur en spiritualiteit
Vorig jaar vroeg Agnes van den Berg mij om een eerste versie van haar nieuwe boek te proeflezen. “Natuurlijk”, dacht ik, “leuk!” Tot mijn verbazing ging het boek over natuur en spiritualiteit. En laat dat nou net een onderwerp zijn waar ik toen nou juist mee worstelde. Ik krijg kriebels van zweverige taal en ik haak af als ik mee moet doen aan opgelegde rituelen. En tegelijkertijd kan ik praten over magische avonden bij een heldere sterrenhemel, of mij laven aan verhalen waaruit blijkt dat er zoveel meer is dan wij kennen. Ik hecht bij Earthfulness aan onderbouwing van wetenschap. En toch knaagt er een gevoel dat ik de werkelijkheid daarmee tekort doe. Agnes van den Berg is een wetenschapper die dat ook zo voelde, en schreef er een persoonlijk, onderbouwd en leesbaar boekje over.
“Uiteindelijk kan ik er, als wetenschapper en als gewoon mens net als ieder ander, niet langer om heen dat de natuur een bron van spiritualiteit is”, schrijft van den Berg. In haar loopbaan heeft zij zich vooral beziggehouden met het onderzoeken van de rustgevende en gezonde effecten van natuur. Natuur als powerbank, noemt zij dat, waar je van opfleurt en waarbij stress van je af glijdt. Dat is inmiddels wereldwijd redelijk stevig verklaard en onderbouwd. Van den Berg beschrijft natuur ook als buffer, waarbij natuur in tijden van nood ook steun kan bieden om beter om te gaan met alles wat op je afkomt. Ook dat is inmiddels steeds meer empirisch bewezen. Natuur blijkt daarbij een bron van zingeving en betekenisverlening. En dat lijkt toch verdacht veel op spiritualiteit, concludeert van den Berg.
Terug naar de natuur
Spiritualiteit is voor haar een levenshouding waarin je zo nu en dan stil staat bij de grote vragen van het leven. Er zijn momenten waarbij je je meer bewust bent van die levensvragen. Dat kan met geloof of religie zijn, maar dat hoeft niet. Het gaat over gevoel dat er ‘meer’ is, en wat van wezenlijk belang is. Oude bomen, mooie tuinen of seizoenen hebben voor veel mensen een spirituele betekenis. Dat zie je ook terug in oude en inheemse culturen, schrijft van den Berg. Persoonlijk had ik hier nog wel wat meer over willen lezen, onderbouwd met referenties uit antropologie en sociologie.
De moderne mens is vervreemd geraakt van de natuur en daarmee ook de spirituele dimensie. Natuur wordt gemist en grootschalige enquêtes laten zien dat veel mensen zich meer verbonden willen voelen met natuur. Het besef dat we onderdeel zijn van de natuur groeit. We zijn op zoek naar ervaringen van ‘opgaan in het moment’, ‘een gevoel van tijdloosheid’, ‘voorbij de grenzen van het alledaagse leven’, ‘vergaren van zelfkennis en innerlijke balans’ en ‘een gevoel van eenheid met het universum of een andere hogere macht of entiteit’.
Magische momenten
Dan introduceert van den Berg de term ‘magische momenten in de natuur’. Ervaringen waarbij je een spirituele connectie maakt met de natuur. Er zijn volgens haar drie soorten; verstilling, verbinding en verwondering. Het zijn momenten waarbij je mentaal open staat voor zo’n ervaring, getriggerd door natuur. Van den Berg gaat dieper in op de verschillende soorten. De momenten overkomen je, je kan ze niet regisseren. Maar je kan wel de kans dat je zo’n moment je overkomt vergroten. Per soort ontleed van den Berg daarvoor drie pijlers. Zo heb je meer kans op verbinding, als je bewust op zoek gaat naar ontmoetingen met planten en dieren, door je in te leven met andere wezens en door mee te bewegen met natuurlijke ritmes zoals de seizoenen.
Op basis van de pijlers heeft van den Berg een test en een challenge ontworpen. Met de test kan je zien hoe je zelf scoort op ‘alledaagse natuurspiritualiteit’. Ze geeft daarbij toe zelf nogal laag te scoren. Zo leeft ze zelf eigenlijk nauwelijks nog volgens de biologische ritmes zoals de seizoenen. Die eerlijkheid maakt haar verhaal wat mij betreft geloofwaardiger. Wel jammer is dat de pijlers en de test nog niet empirisch zijn onderbouwd. Dat zou het boek voor mensen als mijzelf, bij wie wetenschappelijke onderbouwing een duwtje kan zijn om meer spiritualiteit te omarmen, een stuk krachtiger maken. Dat geldt ook voor haar ‘magische natuurchallenge’. Daarbij wordt je drie weken uitgedaagd om regelmatig een activiteit in of met de natuur te doen. Ook hier is zij eerlijk; ze heeft zelf moeite om het volledig in de praktijk uit te voeren. Van den Berg haalt hierbij ook de studie van de Earthfulness Challenge aan (van Heel e.a., 2024). Deelnemers voelden zich inderdaad meer verbonden met natuur, maar hadden ondertussen flink gespijbeld met de dagelijkse oefeningen.
Natuur als spirituele gids
Uiteindelijk gaat het er om dat we onze band met natuur direct ervaren en voelen. Van den Berg doet nog enkele aanbevelingen hoe je dat kan doen in de klas, op je werk of andere situaties. Zweverigheid wordt vermeden, met een tekst als: “Daarmee kom je er niet onderuit dat je net als andere dieren geboren wordt uit het lichaam van je moeder die seks heeft gehad met je vader en ooit doodgaat en dat je, om jezelf in leven te houden, moet eten en drinken en dat ook weer moet uitpoepen en plassen. Wij zijn natuur, en die realiteit kun je maar beter omarmen.”
Volgens van den Berg is het onderwerp van natuur en spiritualiteit te veel gekaapt door aanhangers van spirituele natuurbewegingen die hun innige band met de natuur tot het uiterste in hun leven doorvoeren. Zij wil zich daar niet mee associëren, maar voelt wel dat zij een punt hebben. Ik denk ook dat het te maken heeft dat zij, net als ikzelf, een product is van generatie X. We zijn opgegroeid in de jaren tachtig en negentig, met technologische ontwikkelingen als de walkman, computers en e-mail. Onze generatie schijnt een voorkeur te hebben voor duidelijke communicatie en efficiëntie. En misschien ook wel een mechanistische manier van kijken op de wereld. Het omarmen van natuur als spirituele gids en vriend kan ons helpen bij kansen en tegenslagen in het dagelijkse leven. Met als neveneffect dat we ook meer voor de aarde en natuur willen zorgen.
Op het moment van schrijven van deze blog zag ik door het raam een prachtige regenboog. Ik rende naar buiten, naar de hei achter ons huis, en maakte bijgesloten foto. Het voelde magisch. Terwijl ik terug liep voelde ik mij sterk en dacht aan kracht van dit boek. “Het mooiste vind ik het als de persoonlijke ervaringen en wetenschappelijke inzichten bij elkaar komen en elkaar bevestigen”, schrijft van den Berg, “Dan kun je er donder op zeggen dat het om iets wezenlijks en belangrijks gaat.”